فرزانه اعظم‌لطفی، مدرس و محقق زبان اردو و فرهنگ هند در نشست تخصصی «صنعت ترجمه در هند» با اشاره به جایگاه زبان فارسی در کشور هند در طول تاریخ گفت که فارسی در کشور هند زبان رسمی ‌عرفان است و بسیاری از متون عرفانی هند در طول تاریخ توسط خود هندی‌ها به فارسی ترجمه شد. همچنین امروز، هندوستان با زبان انگلیسی فرهنگ خود را به جهان صادر می‌کند، اما ایرانی‌ها که زبان‌شان از ارکان فرهنگ هندی ا‌ست نسبت به صدور فرهنگ خود منفعل هستند. نشست تخصصی «صنعت ترجمه در هند» با حضور و سخنرانی فرزانه اعظم لطفی، عضو هیات علمی‌دانشکده زبان‌های خارجی دانشگاه تهران، محمدرضا اربابی، کارشناس ارشد مطالعات ترجمه و مدیر موسسه سپهر ترجمان اندیشه و با مدیریت اعظم غریبی در سرای اهل قلم خانه کتاب برگزار شد.

اهمیت ترجمه در هندوستان

فرزانه اعظم لطفی در این نشست گفت: زبان فارسی بیش از 800 سال در هند قدمت دارد و زبان دربار و در برخی مناطق هم زبان روحانی و عرفانی بوده است. در مقابل، زبان انگلیسی قدمت چندانی در شبه قاره ندارد، اما در دهه‌های اخیر هندوستان با زبان انگلیسی فرهنگ خود را به جهان صادر می‌کند. در مقایسه با هند، ما که زبان‌مان -یعنی زبان فارسی- یکی از مهم‌ترین ارکان فرهنگ هندی است، در زمینه صادرات فرهنگمان چه کرده‌ایم؟

وی افزود: اگر امروزه شاهد هستیم که عرفان‌های نوظهور و کاذب که ریشه هندی دارند، در میان جوان‌های ایرانی گسترش یافته، محصول همین صدور فرهنگ هندی‌هاست. این در صورتی است که در طول سالیان دراز، بسیاری از عقاید شبه‌ بت‌پرستی در هند با زبان فارسی و آثاری چون «دیوان حافظ» و «بوستان و گلستان» سعدی دچار رکود شده بود. اعظم لطفی در ادامه به آموزش زبان‌های خارجی در نظام آموزش همگانی در کشور هندوستان اشاره کرد و گفت: کودکان در هندوستان از سه سالگی وارد مدرسه شده و در 14 سالگی در حالی که چهار زبان بین‌المللی را آموخته‌اند، دیپلم خود را اخذ می‌کنند.

بوستانی که متعلق به سعدی نیست

این مدرس زبان و ادبیات اردو در دانشگاه تهران در ادامه سخنان خود درباره انواع ترجمه در کشور هندوستان در طول تاریخ گفت: در هندوستان مقوله ترجمه به دو نوع تقسیم می‌شود: ترجمه پایبند و ترجمه آزاد. در ترجمه آزاد شیوه به این صورت بود که مترجم ابتدا تمام کتاب را مطالعه می‌کرد و پس از آن کتاب را به کناری می‌گذاشت و استنباط خود را از محتوا می‌نوشت. وی همچنین اضافه کرد: کتاب‌های «بوستان» و «گلستان» سعدی و کتاب «روضةالشهدا» ملاحسین واعظ کاشفی در هند به این صورت ترجمه شده‌اند. بر این اساس بسیاری از کتاب‌هایی که اکنون به عنوان آثار سعدی در کتابخانه‌های هند وجود دارند، شبیه به کلام سعدی نیستند. در ترجمه پایبند، مترجم به متن وفادار است و مفهومی‌ عمل می‌کند.

پیچیدگی صنعت ترجمه در هندوستان

فرزانه اعظم لطفی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به گستردگی زبان‌های مختلف در شبه قاره هند گفت: موضوع بررسی صنعت ترجمه در هند قابلیت آن را دارد که در یک کتاب مفصل کار شود. هند کشور 72 ملت است و در آن بیش از 700 زبان مختلف وجود دارد. دولت این کشور 22 زبان را به عنوان زبان‌های رسمی ‌ملی پذیرفته است. همین ویژگی‌ها صنعت ترجمه را در هند پیچیده کرده است. وی افزود: صنعت ترجمه در هند جهت‌های مختلفی دارد. صنعت ترجمه در شمال، جنوب، شرق و در غرب. هرکدام از این مناطق زبان‌ بومی ‌متفاوت و در نتیجه زیرساخت‌های فرهنگی متفاوتی نسبت به دیگر مناطق شبه قاره دارند و همین مسئله باعث شده تا نوع نگاه آنها به مقوله ترجمه متفاوت‌تر از دیگران باشد.

جایگاه زبان فارسی در صنعت ترجمه هند

نویسنده کتاب «فرهنگ تلمیحات اشارات اساطیری، داستانی، تاریخی، مذهبی در زبان و ادبیات اردو» همچنین درباره جایگاه زبان فارسی در تاریخ صنعت ترجمه در شبه قاره هند گفت: همان‌طور که بیان کردم، زبان فارسی در شبه قاره قدمتی 800 ساله دارد. زبان فارسی زبان دربار بود و پادشاهان از آن بهره‌های بسیار بردند. امروزه زبان فارسی زبان رسمی ‌عرفان در هند است. اعظم‌لطفی در ادامه به کتاب «اوپانیشادها» اشاره کرد و گفت: کتاب «اوپانیشادها» از کهن‌ترین متون مذهبی آیین هندوست. این کتاب سال‌ها پیشتر از ترجمه‌های انگلیسی و فرانسوی آن، به فارسی ترجمه و باعث راه‌اندازی جنبش مطالعات تطبیقی میان عرفان اسلامی ‌و عرفان هندویی شد. بعدها این کتاب به همراه متون دیگر ابتدا به‌وسیله مارکوپولو، جهانگرد سرشناس ایتالیایی و در ادامه توسط برخی مبلغان و مسیونرهای مسیحی اروپایی که برای تبلیغ به هند رفته بودند، به اروپا راه پیدا کرد و باعث شروع جنبش مطالعات تطبیقی عرفان مسیحی و عرفان هندی شد. وی اظهار کرد: محمد دارالشکوه، یکی از پادشاهان سلسله گورکانی در هند است که به زبان فارسی شعر می‌سرود و هنرمند قهاری هم بود. او شخصیتی سکولار داشت. این چهره سرشناس همچنین با زبان سانسکریت قدیم نیز آشنایی کامل داشت و «اوپانیشادها»‌را از سانسکریت به فارسی ترجمه کرد و عنوان آن را «سرالاسرار» گذاشت. این مدرس زبان و ادبیات اردو در ادامه به دوران پادشاهی اورنگ زیب در هند نیز اشاره کرد و گفت: محمد دارالشکوه توسط برادرش اورنگ زیب در جنگ قدرت به قتل رسید. اورنگ زیب بر عکس برادرش، به شعر و شاعری علاقه‌ای نداشت و متحجر بود. وی حتی در دورانی موسیقی را نیز در هند حرام و ممنوع اعلام کرد. با تمام این اوصاف عجیب است که شاعران ایرانی که به هند مهاجرت کرده بودند از جمله «صائب تبریزی»‌ در دربار اورنگ زیب جایگاه ویژه‌ای داشتند. در نهایت نیز همین شاعران باعث شدند تا اورنگ زیب از نظریاتش درباره موسیقی عقب‌نشینی کند.

صنعت ترجمه در ایران

محمد اربابی، مدیرعامل موسسه سپهر ترجمان اندیشه نیز دیگر سخنران این نشست بود. وی در بخشی از سخنرانی خود به دیدگاه‌های مختلف درباره مقوله ترجمه در ایران اشاره کرد و گفت: تربیت مترجم و همچنین طراحی مبانی نظری ترجمه وظیفه دانشگاه‌هاست. یکی از کارکردهای صنعتی شدن ترجمه در ایران، اقتصادی شدن آن است. این در صورتی است که امروزه ما در همه جا می‌شنویم که ترجمه پول وجود ندارد. اربابی همچنین درباره صنعت ترجمه در هند گفت: در هندوستان دانشگاه‌های مختلفی هستند که در مقاطع مختلف کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری، در رشته مطالعات ترجمه دانشجو می‌پذیرند. این دانشگاه‌ها همه مورد تایید وزارت علوم ایران هستند. وی افزود: یکی از این دانشگاه‌ها، دانشگاه ملی گاندی است که در سال 2009 به بهره‌برداری رسید و گام‌های موثری در گسترش ترجمه بین زبان‌های هندی داشت. برگزاری نشست‌های تخصصی درباره ترجمه و همچنین انتشار یک نشریه بین‌المللی با عنوان «مطالعات ترجمه» از دیگر فعالیت‌های این دانشگاه است. اربابی در ادامه اظهار کرد: به‌طورکل، کشور هند موسسات بین‌المللی بسیاری در عرصه ترجمه دارد. همچنین در این کشور خانه ترجمه و انجمن مترجمان نیز فعال است. خانه ترجمه هند زیربنای دولتی دارد و با دستور مستقیم نخست وزیر این کشور تشکیل شده است.